कॉ. नारायण देसाई: नारायण देसाई यांच्या निधनाच्या घटनेचे गोव्यातील दैनिकांत वृत्तांकन

“फ्रॉइड काय, मार्क्स काय, नेहरू काय किंवा इतर विचारवंत काय, सर्वाचेच विचार कालग्रासितच असतात. जी गोष्ट कालग्रासित होऊ शकत नाही ती म्हणजे आपली विचारशक्ती. म्हणून माझ्या साहित्य लेखनातला हेतु अमुक विचार देणे हा नसून विचारशक्ती वाढवणे हा आहे.’’ - कॉ. नारायण देसाई

नारायण देसाई यांच्या निधनाच्या घटनेचे गोव्यातील दैनिकांत वृत्तांकन

दै. गोमन्तक : सोमवार 6 ऑगस्ट 2007: पहिल्या पानावर

दै. नवप्रभा : सोमवार 6 ऑगस्ट 2007: पहिल्या पानावर

दै. सुनापरान्त (कोंकणी दैनिक) :
सोमवार 6 ऑगस्ट 2007:
पहिल्या पानावर

दै. नवहिंद टाइम्स (इंग्रजी दैनिक) :सोमवार 6 ऑगस्ट 2007: तिसर्‍या पानावर

एक परिचय

नारायण देसाई यांचा जन्म 16 डिसेंबर 1920 साली पेडणे येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण मुंबई आणि गोव्यात झाले. त्यांनी मुंबईत प्रभात फेर्‍या आणि भारतीय लोकांमध्ये जागृती निर्माण करण्याचे कार्य जवळून पाहिले होते. 1945 साली ते भारतीय कम्युनिस्ट पक्षात सामील झाले आणि स्वर्गीय गोदावरी परुळेकर यांच्या नेतृत्वाखाली त्यांनी काम केले. 1950 साली ते गोव्यात आले आणि दिवाकर काकोडकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली पेडण्यातील शेतकर्‍यांना एकत्र आणण्याचे काम सुरू केले. त्यानंतर ते मडगाव येथे शिक्षक म्हणून काम करू लागले. परंतु पोर्तुगीजांच्या जाचाला कंटाळून ते मुंबईला गेले. मुंबईत ते गोवा लोकपक्षात सामील झाले. गोवा मुक्तीच्या सर्व चळवळीत ()त्यांनी भाग घेतला. गोवा विमोचन समितीचे ते एक आयोजक बनले.1956 साली ते कम्युनिस्ट पक्षाच्या मुंबई मंडळावर निवडून आले. 1945 साली ‘कंगाल भारत’ आणि ‘क्रांतीवीर’ या पुस्तकांचे वितरण केले. त्यांनी जागतिक परिषदेत गोवा मुक्तीचा विषय उपस्थित केला होता. राष्ट्रीय अभियान समितीचे सदस्य म्हणून भारतभर दौरा करून गोव्यात लष्करी कारवाईची मागणी केली. पंडित जवाहरलाल नेहरू व इतर कॅबिनेट सहकार्‍यांची भेट घेऊन गोवा मुक्तीच्या समस्यांवर चर्चा केली. लिबरेशन आर्मीला मदत करण्यासाठी नागरिक समितीची स्थापना केली. 1961 साली त्यांना अटक करून म्हापसा आणि पणजी येथील तुरुंगात ठेवण्यात आले. 1973 साली गोवा सरकारच्या कला अकादमीने त्यांच्या ‘लेनिन’ या कोंकणी पुस्तकाला प्रथम पुरस्कार दिला. त्यांनी सुमारे 20 पुस्तकांचे लेखन केले आहे. त्यांच्या काही पुस्तकांचे इंग्रजी, गुजराथी आणि हिंदीमध्ये भाषांतर झाले आहे. हल्लीच पणजी येथील आझाद मैदानावर झालेल्या समारंभात केंद्रीय गृहमंत्री () इंद्रजीत गुप्ता यांच्या हस्ते त्यांचा लोकसेवेबद्दल सन्मान करण्यात आला होता. सध्या ते कांदिवली-मुंबई येथील थिंकर्स अकादमीचे संचालक आहेत.

(18 जून 1997 रोजी क्रांतिदिनी जे स्वातंत्र्य सैनिक सत्काराचे मानकरी ठरले त्यात कॉ. नारायण देसाई यांचा समावेश होता. त्यानिमित्त स्वातंत्र्य सैनिकांचा परिचय करून देण्यात आला. त्यातील हा मजकूर. संदर्भ : दै. गोमन्तक 18 जून 1997)

अन्य काही पुस्तके

- ‘कंगाल भारत’ - नाटक, 1947
- ‘क्रांतिवीर’ - नाटक, 1947
- भूदान आरोहण, 1957
- मार्क्सवाद - लेनिनवादाची मूलतत्त्वे, 1964
- दुनिया बदलणारी साठ वर्षे, 1977
- चिरंजीव माणूस (1985)- अनुवाद
- एकविसावे शतक आणि स्वामी विवेकानंद (1988)
- ईश्‍वर नव्हे माणूसच खरा (1996)
- मी समाजवादी - जगत सत्य ईश्‍वर मिथ्या (2001)
- मूलगामी मूर्तिमंत, ???

“मार्क्सला मी गुरू मानतो त्याचे कारण अमुक एका विषयाबाबतचे मार्क्सचे विचार मला वेदवाक्य वाटतात म्हणून नव्हे, तर मार्क्सने विचार - पद्धती-शास्त्र (methodology) विकसित केले म्हणून. त्याने एक महान (हत्यार नव्हे) साधन आमच्या हाती दिले त्याचा उपयोग करून आम्ही आमचा देश, आपले राष्ट्र, आपली मानवता सुखशांतीकडे जाईल असे कार्य आपण करू शकूं.’’

- कॉ.नारायण देसाई

लेखकाबद्दल जाणून घेताना काढलेले नोट्स असे या ब्लॉगचे स्वरूप समजता येईल. किंवा याला ‘लघु ब्लॉग विशेषांक’ असेही कोणी म्हटले तर त्याला हरकत नाही. यातील लेखनाचे हक्क सर्वस्वी त्या त्या लेखकांचे आहेत. नोंद केलेल्या साहित्याचा शोध, निवड, टायपिंग, ब्लॉगची मांडणी हे सर्व ब्लॉगकर्त्याचे. त्याबद्दल कसलाही पैशांचा लाभ ब्लॉगकर्त्याला झालेला नाही. साहित्याच्या आवडीतून व आपल्या सभोवतालचे साहित्य व लेखक यांच्याबद्दल शोध घेणे यातून हे ब्लॉग घडले आहेत.

- समीर झांट्ये (sameerzantye@gmail.com)

कॉ. नारायण देसाई यांचे एक भाषण

(गोवा मुक्तीच्या एक वर्ष आधी 1960 साली लोणावळे येथे अनंत काणेकर यांच्या अध्यक्षतेखाली झालेल्या गोमंतक मराठी साहित्य संमेलनाचे कॉ. नारायण देसाई स्वागताध्यक्ष होते. त्यांच्या भाषणातील निवडक अंश.)

अध्यक्ष महोदय, सन्मान्य साहित्यिक व साहित्यप्रेमी प्रिय बंधू-भगिनीनों
...मी एक साधारण पातळीवर जीवन कंठणारा मनुष्य आहे. आणि असाधारण बुद्धिवैभवानें दिपवणार्‍या ह्या श्रोतृसमुदायासमोर कांही असाधारण समजले जाणारे विचार मी मांडणार आहे. अर्थातच अशा प्रसंगी ‘किमकर्म किमकमेंति’ अशा द्विधा स्थितींत माझें मन असणे साहजिक आहे.
*******

...गोमंतक हा शब्द उच्चारतांच सर्वप्रथम गोमंतकाचें ललामभूत निसर्गसौंदर्य, गोमंतकीयांची आदरातिथ्यशीलता, गोमंतकीयांची दिगंतकीर्ति, कलोपासना, गोमंतकीयांचें बहुभाषाकोविदत्व, गोमंतकीयांचा झालेला अनन्वित धर्मछळ व राजछळ, त्याचबरोबर रोमा दो ओरिएंत ह्या कल्पनेंत स्पष्ट दिसणारी ख्रिस्ती बांधवांची धर्मभक्ती, गतेतिहासांत गोमंतकीयांचा सागरतलावर होणारा खुला संचार, अरब, फारस वगैरे दूर देशांशी चालणारा व्यापारउदीमं, परिणामी खुली संस्कृति व बुद्ध, ख्रिस्त, महंमदी वगैरे धर्माचा संस्कृति-समन्वय हें सारें आपल्या नजरेसमोर आलें असेल. परंतु विशेषत: एका इवल्याशा जनसमुदायाने स्वातंत्र्य - लालसेनें सतत चालवलेलें महान समर, काळीकभिभन्न भेसूर फिरंगी साम्राज्यशाही व त्याहूनहि भयंकर काळेकुट्ट तिचे भांडवलदारी पाठीराखे !
*******

....बद्ध गोमंतक जीवनाचा कोंडमारा करणार्‍या परिस्थितीची सक्त बंधनें तोडून फेंकावयाला तयार झालेला आहे व भाग्यशाली समाजजीवन उभवू पहाणार्‍या नवमहाराष्ट्राकडे अतीव तन्मयतेनें व तादात्म्याने पहात आहे.
********

...जनताजनार्दनाची ही अगाध सृजनशीलता अजून हेरली गेली नाही. खरीखुरी मुक्त होऊं पहाणारी जनता ही प्रथम दुर्गा बनून मग शांति बनते व तरच नि तेव्हांच ती खरी शांत राहू शकतेे. हें सूर्यप्रकाशाइतकें स्वच्छ झालेलें शांतिमूल्य आमच्या सर्वांच्या ध्यानांत अजून आलेलें नाही. आमच्या राजकीय, आर्थिक, सामाजिक व्यथेबरोबरच आमची बौद्धिक व्यथाही कमी धोकेबाज नाही, एवढेंच मला येथें सुचवायचे आहे.
********

सौंदर्यलुब्धांना, नादलुब्धांना, आणि वादलुब्धांना मीं एवढेंच सांगूं इच्छितों कीं जीवनांतलें आणि साहित्यांतलें खरें सौंदर्यमूल्य मानवी पुरुषार्थाच्या उदरांतच दडलेलें असतें. आणि भयानक वर्गकलहासारख्या अंतर्विरोधांतून सुटलेली समुदायशक्तीच ह्या सच्चिदानंदस्वरूपी मूल्याचें खरें चीज करूं शकेल, खरी किंमत जाणूं शकेल. समुदायवादी मानवच विश्‍वाच्या खोल कुशींतून लाथ मारून सौंदर्यासारखें पारमार्थिक मूल्य मानवहितार्थ ह्या भूतलावर प्रस्तुत करूं शकेल. हें मुद्दाम सांगण्याचें कारण एवढेंच की, वैचारिक प्रांतातले आमचे धुरीण मूळ काय आणि विस्तार काय हें समजून घेत नाहींत. सौंदर्य, कला, काव्य, राजसत्ता, ध्येयवाद वगैरे कल्पनांच्या गोड धुंदींत ते मुक्तपणे विचरत असतात. कल्पनारम्यता-ही आत्मकेंद्रित मायारमणी-कधीं कधीं त्यांना वैयक्तिक मोठेपणा प्राप्त करून देऊं शकते. कारण चालू समाजरचनेची दिशा समाजोन्मुख व्यक्तिविकसनाकडे नसून समाजविन्मुख व्यक्तिपूजनाकडे असल्यामुळें हें विपरीत यश त्यांना लाभतें. परंतु मोबदल्यांत वाङ्मयीन महत्मता, सच्चें राजकीय परिवर्तन व निर्भय मानवाचें पुननिर्माण वगैरे मानवतेची सच्चीं ध्येयें रसातळाला जातात.
******

साहित्यिक बंधूंनो, संस्कृतीच्या भुकेने आणि तहानेने वळवळणार्‍या जनतारूपी मोराचा विद्ध पिसारा चुचकारण्या-पुचकारण्या ऐवजी त्या जीवनपरास्त मोराला आर्थिक निर्भयतेचा चारा घालणारे विचार मांडूं या. मानवी श्रमाचा योग्य मोबदला प्राप्त करून देणारे विचार पुढें नेऊं या. प्रत्येक वृद्ध माणसाला दुसर्‍यावर अवलंबून न राहतां सुखाने आपलें वृद्धत्व भोगता येईल अशा जीवनपोषक भावना पसरू या. आर्थिक दास्यांतून मुक्त झालेला मानव इतर बंधनांचीं जाळीं चराचर कापून मुक्तिपथावर अवश्य अग्रेसर होईल. माणसाचें तें भवितव्यच आहे. आतांपर्यंतचा इतिहास ही त्या भवितव्याची तयारी होती.
********

साहित्य हे समाजजीवनाचे अंग आहे. समाजजीवनाचे हित त्याने पाहिलेच पाहिजे. आतां ते अल्प वर्गाचे हित पहातें. पुढे त्याला बहुजनसमाजाचें हितसंबंध पाळावेंच लागेल. ‘मन:पूतम् समाचरेत’ अशा पूर्ण स्वातंत्र्याचा कालही कदाचित् उदयाला येईल. परंतु तोपर्यंत ज्ञानेश्‍वरांचे स्वप्न साकार व्हावें लागेल. ‘जो जें वांछील तो तें लाहो । प्राणिजात ।’ हें ज्ञानेश्‍वरी स्वप्नही साम्यवाद लौकरच साकार करणार आहे. ‘ढे ढशरलह रललेीवळपस ीें हळी पशशव’ हें साम्यवादाचें सूत्र चालू सप्तवार्षिक योजनेंत कार्यरत होऊं लागलेलें आहे. म्हणजे ज्ञानेश्‍वरांच्या स्वप्नाचा श्रीगणेशा लौकरच रशियांत सुरू होणार आहे. तेव्हां लेखन स्वातंत्र्याचा प्रश्‍न हा समाजजीवनाच्या प्रगतीशीं निगडित असलेला प्रश्‍न आहे; आणि तो तसा समजून घेतला तरच नीट समजतो. नाहीं तर हित-संबंधांच्या हातांतलें तें एक परिवर्तन-विरोधी हत्यार ठरतें. पुरोगामी विचारकांनीही हा प्रश्‍न अजून पुरेसा समजून घेतलेला दिसत नाही. स्वतंत्रता हा शब्द तसें पाहिल्यास फारच असमाधानकारक व असामायिक आहे. परस्परतंत्रता हा शब्द आतां रूढ व्हावयाला हवा. कारण स्वतंत्र ह्या शब्दाला फक्त साम्यवादी युगच खरा अर्थ प्राप्त करून देऊं शकेल. तोपर्यंत हितसंबंधी आणि प्रतिगामी शक्ती ह्या शब्दाचा पुरोगामी जीवनाच्या उभारणीविरुद्ध उत्तम हत्यार म्हणून वापर करणार आहेत. ह्यात कांहीं आगळें आहे असें नाही. कारण वर्गलढ्याचाच तो एक भाग आहे. पुरोगामी साहित्यिकांनीं मात्र सावध असावें हें बरें !
आता मी आमच्या मराठी साहित्याकडे वळतों. मराठी साहित्य तसें कमी संपन्न नाही. जीवनाची दरिद्रता आणि दरिद्य्राचे जीवन ह्या दोन्ही दृष्टींनी ह्रदयाला तुष्ट करूनही बुद्धीला चालना देण्याचें कार्य तें पार पाडीत आहे. परंतु याला अभ्युदयकारी नवदिशा प्राप्त होण्याऐवजी त्यांतलें बरेंचसें प्रतिगामी आडमार्गावर तर जात नाहीं ना अशी शंका येते. आणि त्याचें कारण पश्‍चिमी मरणोन्मुख साहित्याचा प्रभाव असें मला वाटतें. साहित्यांत कलात्मक काय व कुरूप काय हें समजण्याकरतां जी एक दिशा हवी ती नसल्यामुळें आज फार गोंधळ माजला आहे. आमचें टीकासाहित्य तेवढेसें वैज्ञानिक, पुरोगामी आणि प्रभावीही नाही. त्यामुळे दिशाभूलच अधिक होत आहे. नवजग निर्मितीच्या उत्साहाने बाहू व लेखण्या स्फुरण्याऐवजी ह्या लोकांनी नवजगाची धास्तीच अधिक खाल्लेली दिसते. ह्यांच्या दुदैवाने जनता नवजगाला घाबरत नाहीं. उलट नवजगनिर्मितीच्या स्वागताला ती आतुर झोलली आहे. ह्या वस्तुस्थितीमुळे तर ह्यांच्या वैफल्यांत अधिकच भर पडत आहे. जरीपुराण्या विचारांचा मोह ह्या लोकांना एवढा आहे कीं विज्ञानाच्या प्रभावानें दरवाज्यांतून हाकलून लावलेले बुरशीचे विचार सुद्धा परत खिडकींतून आंत घुसून त्यांच्या मानगुटीवर अलगद येऊन बसतात. सौंदर्य आणि समाजजीवनाचें उत्थान ह्यांची गतिशील एकात्मता ध्यानांत घेतल्यास ह्यांचा प्रमाणिक गोंधळ खास कमी होईल.

(‘गोमंतक मराठी साहित्य संमेलन : अध्यक्षीय व स्वागताध्यक्षीय भाषणे’ पुस्तकातून)

कॉ. नारायण देसाई

नारायण देसाई यांच्या निधनाच्या घटनेचे गोव्यातील दैनिकांत वृत्तांकन

रमेश कोलवाळकर संपादित ‘लोकभूमी’ने काढलेला कॉ. नारायण देसाई विशेषांक

कॉ.नारायण देसाई यांच्यावर प्रवीण सबनीस यांनी बनविलेला यूट्यूब व्हिडिओ.